सुन किन अनमोल छ ?

महेन्द्रनगर:
गैर-अर्थशास्त्री दृष्टिकोणबाट, आवधिक तालिकामा जम्मा ११८ तत्वमध्ये सुन एउटा अनियमित तत्व हो। सुन खपत गर्न नसकिने हुन्छ। यसको अर्थ हो, तेल, प्राकृतिक ग्यास, अन्न, कफीजस्ता अन्य वस्तुले जस्तै हामी सुन खपत गर्न सक्दैनौं । सुनद्वारा मात्र प्राप्त गर्न सकिने धेरै व्यावहारिक प्रयोगहरू छैनन्। सुनका केही व्यावहारिक प्रयोगहरू विद्युतीय कन्डक्टर, दन्त चिकित्सा & अन्य चिकित्सा उद्देश्य, विकिरण परावर्तक, र उपग्रहमा तापमान stabilizer छन्। यीमध्ये धेरैजसो काम चाँदी वा तामाको प्रयोग गरेर पनि गर्न सकिन्छ। विश्व गोल्ड काउन्सिलका अनुसार कुल उत्पादित सुनको १०% मात्र यी प्रयोजनका लागि प्रयोग गरिन्छ। तैपनि, संसारकै सबैभन्दा बहुमूल्य र मनमोहक धातु सुन हो। हाल अमेरिकी बजारमा सुन प्रति औंस १ सय ९७.९० रुपैयाँमा कारोबार भइरहेको छ । यसैबीच, यो लेख लेख्दा नेपालमा प्रति तोला १ हजार ९ सय रुपैयाँमा फाइन सुनको कारोबार भइरहेको छ ।

त्यसोभए, सुन यति बहुमूल्य हुनुको कारण के हो त ?
ऐतिहासिक रूपमा, सुनको सिक्काहरू दुर्लभ उपलब्धताको कारण मुद्राको रूपमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिएको थियो। कागजको मुद्रा लागू गरिसकेपछि पनि केही समयको लागि सुन भण्डारमा मुद्राहरू जम्मा गरिन्थ्यो। सन् १९७१ मा मात्र अमेरिकी राष्ट्रपति रिचार्ड निक्सनले सुनको स्तर हटाए। यसबाहेक, यो पहेंलो र चम्किलो भव्य धातुमा विषाक् त र पुनः प्रयोग नहुने गुणहरू पनि छन्। त्यसैकारण, सुनको चमकले संसारभरिका गहना प्रेमीहरूलाई हजारौं वर्षदेखि लोभ्याइएको छ।

सुन बहुमूल्य हुनुका थप विस्तृत कारणहरू यस प्रकार छन् :
१. सुनको अद्धितिय धातुगुणः
पारमाणविक प्रतीक आउद्वारा संकेत गरिएको सुन, पेरियोडिक टेबलको ७९ औं तत्व हो। सुन नचिल्ने, प्रकाशमा अत्यन्तै परावर्तन हुने र नरम हुने भएकोले यसलाई कुनै पनि आकारमा हिर्काएर त्यसको गुणस्तरलाई नबिगार्न सकिन्छ। साथै, सुनले अरू धातुसित प्रतिक्रिया देखाउँदैन, न त खिया वा क्षय हुन्छ। यसबाहेक, सुनको चुम्बकीय शक्ति हुँदैन र यो अछुतो हुन्छ।
तसर्थ, सुन एउटा उत्कृष्ट धातु हो। उपासना गर्न, सञ्चय गर्न वा त्यसलाई स्मारिकाको रूपमा राख्न हामीले चाहेको आकारमा कुनै पनि धातु लाई ढालेर राख्नु परेको छ भने सुन एकदमै उत्तम छनौट हो।

२. विश्वमा गहनाको मागः
संसारमा उत्पादन हुने कुल सुनको लगभग ५०% गहना बनाउनप्रयोग गरिन्छ। सुन पहेंलो चम्किलो, चम्किलो र सुन्दर धातु हो। सांस्कृतिक तवरमा सुन लगाउनु घमण्डको प्रतीक हो। शुद्ध सुन नरम हुने भएकोले यसलाई डिजाइन गरेर आकर्षक बनाउन सजिलो हुन्छ। गहनाहरू अरू धातुसित मिसाएर ती गहनाहरू बनाउन सकिन्छ। यही कारण गहना र फेसन बजारमा सुनको माग जहिले पनि धेरै हुन्छ । आफूलाई मन परेको धातुको पैसा तिर्न उपभोक्ता सधैँ तयार हुन्छन् ।

३. सुनचाँदीको सीमित उत्पादनः
लगभग २,००,००० मेट्रिक टन सुन पत्ता लागेको छ। हरेक वर्ष खानीको सुन झन्-झन् गाह्रो हुँदै गइरहेको छ। यसमा उच्च प्रविधि, महँगा मेशिनहरू र सुन खानीको लागि थुप्रै प्रयासहरू समावेश छन्। सन् २०५० सम्ममा सुन खानी आर्थिक रूपमा अटुट हुने अनुमान गरिएको छ।
सुन पूर्ण रुपमा उपभोग गर्न र कम गर्न नसकिए पनि सुनको माग सधैं उच्च हुन्छ । तसर्थ, सुनको सीमित उत्पादन तथा आपूर्ति र अत्यधिक मागको अन्तरक्रियाले गर्दा सुन सधैं बहुमूल्य हुन्छ।

४. सुन मौज्दात कायम गर्ने केन्द्रीय बैंकः
केन्द्रीय बैंकहरूको लागि सुनको एउटा प्रमुख भूमिका भनेको तिनीहरूको भन्डारमा विविधता ल्याउने हो। बैंकहरू आफ्नो राष्ट्रको मुद्राको लागि जिम्मेवार छन्, जुन आधारभूत अर्थव्यवस्थाको शक्ति वा कमजोरीको आधारमा मूल्यमा उतारचढावको अधीनमा छन्। सुनले कुनै श्रेय वा त्यसको प्रतिकार जोखिम नलिने भएकोले यसले कुनै पनि देश र सबै आर्थिक परिवेशमा भरोसाको स्रोतको रूपमा काम गर्छ जसले गर्दा यो विश्वकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आरक्षण सम्पत्ति मध्ये एक भएको छ। यसैकारण, विश्वभरिका केन्द्रीय बैंकहरूमा अहिले ३५,००० टनभन्दा बढी पहेंलो धातु हरू पाइन्छन्। यसले गर्दा सुन बहुमूल्य हुने थप कारणहरू थपिन्छन्।

५. धन संरक्षण :
रूस-युक्रेनको चलिरहेको द्वन्द्वले गर्दा यस्तो अवस्थाले भौतिक गुण तथा आधारभूत संरचनालाई ठूलो खतरा भएको हामीले देख्न सक्छौं। यस्तो परिस्थितिले व्यापार र सरकार दुवैको लागि खतरा निम्त्याउछ। व्यापार र सरकार दुवैसित सम्बन्धित वित्तीय साधनहरू कहिलेकाहीं यस्तो अवस्थामा बेकार हुन सक्छन्। यसले अन्ततः यस्तो अवस्था निम्त्याउँछ जहाँ त्यस देशको मुद्रा बेकार हुन्छ। अन्य मुद्राहरूले काम नगर्दा हामीले फेरि सुनको धातु मा खस्नेछौं, जसको अर्थ सुनको मूल्य सधैं कठिन र राम्रो समयमा हुन्छ।

६. मुद्रा स्फीतिबाट सुरक्षाः
मुद्रास्फिति भनेको मूल्य वृद्धि हुनु र देशको मुद्राको मूल्यमा कमी आउने अवस्था हो । कुनै पनि अर्थतन्त्र मुद्रास्फीतिको अधीनमा हुन्छ किनकि यो अपरिहार्य छ। अर्थतन्त्र बढ्दै जाँदा नाफा र ज्याला पनि बढ्नेछ। त्यसैले, त्यहाँ सधैं मुद्रास्फीति हुनेछ। तसर्थ, मुद्रास्फीतिबाट बच्न विभिन्न लगानी उपकरणहरू प्रयोग गरिन्छ। बन्ड र डिबेन्चर किनेजस्तै सुन किन्नु पनि मुद्रास्फीतिबाट जोगाउने एउटा रणनीति हो। तसर्थ, लगानीकर्ताहरूले आफ्नो पोर्टफोलियोमा सुनको लगानी गर्दा एकैपटक सुनको मूल्यमा वृद्धि भएको ठान्छन्।

७. सामाजिक र सांस्कृतिक पक्ष:
सुन संसारको सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट अत्यन्तै मन पराएको र उपयोगी धातुहरूमध्ये एक हो। आज पनि सुन हाम्रो संस्कृति र समाजमा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ – हामी यसलाई आफ्नो सबैभन्दा बहुमूल्य वस्तु बनाउन प्रयोग गर्दछौं: विवाह को औंठी, गहना, पदक, राष्ट्रपति पुरस्कार, र यस्तै. हिन्दूहरू सुनले छुने कुनै पनि चीजलाई शुद्ध पार्ने शक्ति छ भन्ने विश्वास गर्छन्। हिन्दू धर्ममा सुनले धन, शक्ति, स्वास्थ्य, समृद्धि र नारीत्वको प्रतीक हो । यी सबै कारणले गर्दा मानिसहरूले सुन किन्छन्। नेपाल सुनचाँदी तथा चाँदी व्यवसायी महासंघ (फेने–गोसिदा) का अनुसार नेपालमा चाडपर्व र विवाहपञ्चमीका बेला सामान्यतया सुनको माग दोब्बरले बढेको छ । (२०७१: सुनको माग प्रतिकिलो २० किलोबाट दैनिक ४० किलो सम्म पुगेको थियो ।)

८. मनोवैज्ञानिक पक्ष:
जब हामी सुनबारे सोच्छौं, विलासिताका चित्रहरू हाम्रो मनमा आउँछन्। हाम्रो आँखा सुनको रङ्गप्रति आकर्षित हुन्छ। सुनले हाम्रो मनमा आनन्द, प्रचुरता र आनन्दको भावना उत्पन्न गराउँछ। सरल भाषामा भन्ने हो भने, सुनले हामीलाई आनन्दित तुल्याउँछ। अथवा हामीले सुनलाई खुसी बनाउन दियौं भन्छन्। तसर्थ, धेरैले सुन बहुमूल्य छ भन्ने विश्वास गर्छन्, त्यसैले हामी पनि त्यसै गर्छौं। अनि अरूले हामी सुनको मोल गर्छौं भन्ने सोचाइ राख्छन्, त्यसैले तिनीहरूले पनि सुनको मोल गर्नेछन्। यसले आत्म-सन्तोषजनक भविष्यवाणी कोरिरहेको छ र मानिसहरूले यसलाई मूल्यवान् वस्तुको रूपमा निरन्तर याद गरिरहनेछन्।